 |
Chính phủ họp ngày
30-6-2016. Nguồn: internet
|
Nguyễn Minh Quang, P.E.
PHẦN DẪN NHẬP
Gần 3 tháng sau khi xảy ra việc cá chết hàng loạt ở miền
Trung, Chính phủ Việt Nam đã chính thức công bố nguyên nhân, vào ngày 30 tháng 6
năm 2016, trong một cuộc họp báo tại Hà Nội dưới sự chủ tọa của Bộ trưởng Chủ
nhiệm Văn phòng Chính phủ Mai Tiến Dũng. “Theo chỉ đạo, Bộ Khoa học và Công nghệ đã chủ trì, phối
hợp với Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam [HLKH&CN], các bộ ngành
liên quan, huy động trên 100 chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành từ 30 cơ quan
trong và ngoài nước đã tổ chức thu thập, phân tích dữ liệu, có sự phản biện độc
lập của các chuyên gia quốc tế, đã xác định có nguồn thải lớn xuất phát từ khu
vực Vũng Áng, tỉnh Hà Tĩnh, chứa độc tố như phenol
[C6H5OH], xyanua [cyanide (CN–)],… kết hợp với
hydroxit sắt [iron hydroxide (Fe(OH)2)], tạo thành một dạng phức hỗn
hợp (Mixel), có tỷ trọng lớn hơn nước biển, theo dòng hải lưu di chuyển theo
hướng Bắc-Nam từ Hà Tĩnh đến Thừa Thiên- Huế là nguyên nhân làm hải sản và sinh
vật biển chết hàng loạt, nhất là ở tầng
đáy.
Bộ Tài nguyên và Môi trường [TN&MT] đã chủ trì, phối
hợp với các bộ ngành, địa phương liên quan tổ chức rà soát các nguồn thải; thành
lập Đoàn kiểm tra liên ngành về bảo vệ môi trường và tài nguyên nước với sự tham
gia của các cán bộ, chuyên gia, nhà khoa học đầu ngành và đã phát hiện Công ty
TNHH Gang thép Hưng Nghiệp Formosa Hà tĩnh (FHS) có một số hành vi vi phạm; xác
định những sự cố xảy ra trong quá trình vận hành thử nghiệm của FHS đã dẫn đến
nước thải từ Công ty xả ra biển có chứa các độc tố phenol, xyanua, hydroxit sắt
vượt quá mức cho phép.” [1]
Những gì được công bố trong cuộc họp báo dường như không khác gì
mấy so với “Thông cáo báo chí về nguyên nhân sự cố môi trường gây hải
sản chết bất thường tại 4 tỉnh ven biển miền Trung” của Văn phòng Chính phủ được đưa ra cùng
ngày [2]. Mặc dù nguyên nhân của việc cá chết được xác định bởi các cơ quan
chuyên môn của Việt Nam với sự đóng góp của “… 100 chuyên
gia, nhà khoa học đầu ngành từ 30 cơ quan trong và ngoài nước” và “… có
sự phản biện độc lập của các chuyên gia quốc tế;” không có một phúc trình khoa học, kết
quả nghiên cứu/phân tích khoa học, dữ kiện khoa học, hay tài liệu nghiên cứu để
dùng làm cơ sở. Chính điều nầy đã nảy sinh ra những nghi vấn về tính khoa học
và mức độ chính xác của nguyên nhân cá chết do Chính phủ Việt Nam công bố. Bài
viết nầy có mục đích tìm hiểu về những nghi vấn đó dựa trên các sự kiện biết
được từ trước cho đến nay.
TÍNH KHOA HỌC
Theo nguyên nhân do Chính phủ Việt Nam công bố, các độc tố như
phenol và xyanua trong nước thải từ nhà máy Formosa đã kết hợp với hydroxit sắt
để tạo thành một dạng phức hỗn hợp (mixel) có tỉ trọng lớn hơn nước biển. Cái
mixel nầy là nguyên nhân khiến hải sản và sinh vật biển chết hàng loạt, nhất là
ở tầng đáy. Đây là một kết luận liên quan đến hóa học và độc tố học tạo ra
nhiều câu hỏi về tính khoa học của nó. Các câu hỏi nầy có thể
gồm:
Hydroxit sắt ở đâu ra?
Dạng phức hỗn hợp (mixel) là gì?
Công thức hóa học của mixel ra sao?
Phenol, xyanua và hydroxit sắt ở nồng độ nào mới kết hợp thành
mixel?
Tỉ trọng của mixel là bao nhiêu?
Độc tố của mixel như thế nào?
Bộ trưởng TN&MT Trần Hồng Hà giải thích thêm là “…nghiên cứu
này khẳng định hợp chất theo dòng hải lưu từ Hà Tĩnh đến Huế. Nó như tấm đệm,
hấp thụ chất kim loại tiếp nếu có trong biển, đặc biệt nó chứa phenol, Xyanua nó
có nhu cầu oxy, lấy oxy và có độc tố nên gây cái chết của hải sản. Đáy biển hiện
vẫn có dấu vết.” [3] Một
lần nữa, tính khoa học của lời giải thích nầy rất đáng nghi ngờ vì kết quả
nghiên cứu và “dấu vết hiện còn ở đáy biển” cũng không được công
bố.
(Bảng 1 – Kết quả phân tích mẫu nước thu ngày 15/4/2016 [4])
Nhưng kết quả phân tích các mẫu nước thu thập trong khu vực đầm
Lập An, thị trấn Lăng Cô vào ngày 15 tháng 4 năm 2016 (Bảng 1), trong khi có
hiện tượng cá chết hàng loạt ở đây, đã bác bỏ lập luận của Chính phủ Việt Nam
cũng như lời giải thích của Bộ trưởng Trần Hồng Hà vì cả hai chất phenol và
xyanua đều không được phát hiện trong tất cả các mẫu nước. Ngược lại, 5 trong 6
mẫu nước thu thập được có chứa ammonium (NH4–) cao hơn
tiêu chuẩn nuôi trồng thủy sản và bảo tồn thủy sinh của Việt Nam là 0,1
milligrams per Liter (mg/L). Năm mẫu nước nầy có nồng độ từ 0,154 đến 0,416
mg/L. Với nồng độ NH4– nầy, cá biển có thể chết ngay lập tức vì
nồng độ an toàn của ammonia/ammonium cho cá nước mặn là zero
[5].
Ammonia/ammonium làm cho các phiến mô của mang cá sưng lên và dính
vào nhau khiến cho cá không thở được mà chết [6]. Do đó, không có một độc tố
nào hiện diện trong cá chết vì ammonia/ammonium.
MỨC ĐỘ CHÍNH XÁC
Khi được hỏi “… đâu là mấu chốt để đi đến khẳng định Formosa là nguyên
nhân trực tiếp gây ra cá chết”, Bộ trưởng Trần Hồng Hà trả lời: “Thứ nhất,
kết quả xét nghiệm của các nhà khoa học cho thấy hơn 50% mẫu cá chết thu được có
chứa phenol, xyanua. Thứ hai, trong vùng chỉ có nhà máy luyện cốc của Formosa
Hà Tĩnh thải ra phenol, xyanua.” [7] Giả sử hơn 50% mẫu cá chết thu được
thật sự chết vì phenol và xyanua, như lời tuyên bố của Bộ trưởng Trần Hồng Hà,
thì mức độ chính xác là 50% và gián tiếp thừa nhận rằng có một “yếu tố cực độc”
khác đã giết số mẫu cá chết còn lại. Về kết quả phân tích các mẫu cá chết, theo
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn: “Chúng tôi
đã gửi cho Bộ TN&MT, Bộ KH&CN [Khoa học và Công nghệ]. Các mẫu tất nhiên
có cả kim loại nặng, còn về số lượng thế nào thì bộ không được công
bố.” [8] Và nếu kết quả
phân tích không được công bố, thì bất cứ ai cũng có thể giả sử rằng chính cái
“yếu tố cực độc” khác đã giết hàng loạt cá biển ở miền Trung; và lập luận nầy có
cơ sở khoa học vững chắc vì ammonia/ammonium được phát hiện trong nước biển ở
nồng độ có thể giết chết cá, mặc dù ở cách nguồn nước thải trên 250 km. Nếu giả
sử nầy đúng thì mức độ chính xác của nguyên nhân cá chết do Chính phủ Việt Nam
công bố chỉ là “con số không!”
Hình 2 – Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà. Nguồn: internet
Ngoài việc xác định mức độ chính xác của nguyên nhân cá chết do
Chính phủ Việt Nam công bố, lời tuyên bố của Bộ trưởng Trần Hồng Hà còn tạo thêm
nghi vấn về vụ cá chết hàng loạt ở miền Trung. Thật vậy, nếu việc khẳng định
Formosa là nguyên nhân trực tiếp gây ra cá chết rất đơn giản theo như lời của Bộ
trưởng Trần Hồng Hà, tại sao phải huy động tất cả cơ quan chuyên môn và khoa học
gia trong nước cùng với sự phản biện “độc lập” của chuyên viên quốc tế và mất
gần 3 tháng để đi đến kết luận?
MỘT VÀI ĐỀ NGHỊ
Nguyên nhân cá chết hàng loạt ở miền Trung trong tháng 4/2016 do
Chính phủ Việt Nam vừa công bố dường như không giải đáp thỏa đáng những gì đang
được người dân mong đợi. Ngược lại, nó còn đặt ra nhiều nghi vấn về tính khoa
học và mức độ chính xác của nguyên nhân do Chính phủ Việt Nam công bố. Để làm
sáng tỏ những nghi vấn đó, Chính phủ Việt Nam nên cứu xét những việc sau
đây:
1. Công bố rộng rãi tất cả các tài liệu, hồ sơ, nghiên cứu, phản biện
liên quan đến việc khẳng định nguyên nhân cá chết hàng loạt ở miền Trung, kể cả
kết quả phân tích mẫu cá chết và nước dùng cho việc truy tìm nguyên
nhân.
2. Duyệt xét lại giấy phép xả thải của Formosa để lấp tất
cả “kẽ hở pháp luật,” vì theo Bộ trưởng Trần Hồng Hà: “Có thể nói ta chưa tiên
liệu được các chất thải của Formosa. Cái cần giám sát nhất là từ luyện cốc, cần
có hệ thống kiểm soát đạt các tiêu chuẩn 52 nhưng đang trong giai đoạn thử, do
đó chưa cơ quan nào được gọi vào, khi họ nói tôi đã vận hành thì mới
vào.
Đây là kẽ hở pháp luật. Ta chưa kiểm soát được, đáng ra
phải đáp ứng tiêu chuẩn 52. Hệ thông quan trắc cũng chưa quan trắc được phenol,
xyanua do pháp luật còn lỗ hổng, không có giám sát trong quá trình giám sát, thử
nghiệm.” [9] Cách tốt nhất là nước thải từ Formosa nên được giữ
lại ở hồ chứa tạm và chỉ được xả ra môi trường khi hội đủ tiêu chuẩn được ghi
trong giấy phép qua kết quả phân tích.
3. Công bố rộng rãi bản thảo giấy phép xả thải mới của Formosa để ghi
nhận ý kiến của người dân và chuyên viên khoa học rồi điều chỉnh thích đáng, nếu
cần, trước khi chính thức cấp phép cho Formosa.
KẾT LUẬN
Cuối cùng thì Chính phủ Việt Nam cũng đã chính thức công bố nguyên
nhân cá chết hàng loạt ở miền Trung vào tháng 4 vừa qua. Sau gần 3 tháng làm
việc, Bộ KH&CN phối hợp với Viện HLKH&CN và các bộ ngành liên quan, huy
động trên 100 chuyên gia và khoa học gia đầu ngành từ 30 cơ quan trong và ngoài
nước, cùng với sự phản biện độc lập của các chuyên gia quốc tế, đã xác định nước
thải từ Formosa, Vũng Áng – có chứa độc tố như phenol, xyanua,… – kết hợp với
hydroxit sắt tạo thành một dạng phức hỗn hợp (mixel), có tỷ trọng lớn hơn nước
biển, theo dòng hải lưu di chuyển theo hướng Bắc-Nam, là nguyên nhân làm hải sản
và sinh vật biển chết hàng loạt, nhất là ở tầng đáy.
Những gì được công bố trong cuộc họp báo dường như không khác gì
mấy so với thông cáo báo chí của Văn phòng Chính phủ được đưa ra cùng ngày. Mặc
dù nguyên nhân của việc cá chết được xác định bởi nhiều cơ quan chuyên môn và
chuyên gia của Việt Nam với sự phản biện độc lập của các chuyên gia quốc tế;
không có một phúc trình khoa học, kết quả nghiên cứu/phân tích khoa học, dữ kiện
khoa học, hay tài liệu nghiên cứu để dùng làm cơ sở cho việc xác định nguyên
nhân được công bố. Chính điều nầy đã nảy sinh ra những nghi vấn về tính khoa
học và mức độ chính xác của nguyên nhân việc cá chết do Chính phủ Việt Nam công
bố.
Kết luận của Chính phủ Việt Nam liên quan đến hóa học và độc tố
học tạo ra nhiều câu hỏi về tính khoa học của nó. Hơn thế nữa, kết quả phân
tích các mẫu nước thu thập trong khu vực Lăng Cô vào ngày 15/4/2016, trong khi
có hiện tượng cá chết hàng loạt ở đây, đã bác bỏ lập luận của Chính phủ Việt Nam
vì cả hai chất phenol và xyanua đều không được phát hiện trong tất cả các mẫu
nước. Ngược lại, 5 trong 6 mẫu nước thu thập được có chứa
NH4– với nồng độ
từ 0,154 đến 0,416 mg/L. Với nồng độ NH4– nầy, cá biển có thể chết ngay lập tức vì
nồng độ an toàn của ammonia/ammonium cho cá nước mặn là
zero.
Giả sử hơn 50% mẫu cá chết thu được thật sự chết vì phenol và
xyanua, như lời tuyên bố của Bộ trưởng Trần Hồng Hà, thì mức độ chính xác của
nguyên nhân chỉ là 50% và gián tiếp thừa nhận rằng có một “yếu tố cực độc” khác
đã giết số mẫu cá chết còn lại. Và nếu kết quả phân tích mẫu cá không được công
bố, bất cứ ai cũng có thể giả sử rằng chính cái “yếu tố cực độc” khác đã giết
hàng loạt cá biển ở miền Trung; và lập luận nầy có cơ sở khoa học vững chắc vì
ammonia/ammonium được phát hiện trong nước biển ở nồng độ có thể giết chết cá,
mặc dù ở cách nguồn nước thải trên 250 km. Nếu giả sử nầy đúng thì mức độ chính
xác của nguyên nhân cá chết do Chính phủ Việt Nam công bố chỉ là “con số
không!”
Để làm sáng tỏ những nghi vấn về tính khoa học và mức độ chính xác
của nguyên nhân cá chết, Chính phủ Việt Nam nên công bố rộng rãi tất cả các tài
liệu, hồ sơ, nghiên cứu, phản biện liên quan đến việc khẳng định nguyên nhân cá
chết hàng loạt ở miền Trung, kể cả kết quả phân tích mẫu cá chết và nước; duyệt
xét lại giấy phép xả thải của Formosa để lấp tất cả “kẽ hở pháp luật” mà Bộ
trưởng Trần Hồng Hà nêu ra; và công bố rộng rãi bản thảo giấy phép xả thải mới
của Formosa để ghi nhận ý kiến của người dân và chuyên viên khoa học rồi điều
chỉnh thích đáng, nếu cần, trước khi chính thức cấp phép xả thải cho
Formosa.
Nguyễn Minh Quang, P.E.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Vũ Lan. 30 tháng 6 năm 2016. “Công bố nguyên nhân
cá chết: Formosa xin lỗi từ trái tim.” Đất
Việt. http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/cong-bo-nguyen-nhan-ca-chet-formosa-xin-loi-tu-trai-tim-3312646/
[2] Chinhphu.vn. 30 tháng 6 năm 2016. “Thông cáo báo
chí về nguyên nhân sự cố môi trường gây hải sản chết bất thường tại 4 tỉnh ven
biển miền Trung” Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt
Nam. http://baochinhphu.vn/Tin-noi-bat/Thong-cao-bao-chi-ve-nguyen-nhan-su-co-moi-truong-gay-hai-san-chet-bat-thuong-tai-4-tinh-ven-bien-mien-Trung/280262.vgp
[3] Mạnh Nguyễn. 30 tháng 6 năm 2016. “Formosa cam kết
bồi thường 500 triệu USD vì gây ra vụ cá chết hàng loạt.” BizLive.http://bizlive.vn/chinh-tri-xa-hoi/formosa-cam-ket-boi-thuong-500-trieu-usd-vi-gay-ra-vu-ca-chet-hang-loat-1758358.html
[4] Đại Dương. 27 tháng 4 năm 2016. ”Bước đầu nguyên
nhân cá chết hàng loạt tại Huế.” VNTinnhanh. http://vntinnhanh.info/buoc-dau-ket-luan-nguyen-nhan-ca-chet-hang-loat-tai-hue.html
[5] Robert Boumis. Accessed June 30, 2016. “How does
ammonia affect my saltwater aquarium?” Demand
Media.http://pets.thenest.com/ammonia-affect-saltwater-aquarium-12090.html
[6] Brian Oram. Acessed June 30, 2016. “Ammonia in
Groundwater, Runoff, and Streams.” Water
Research Center. http://www.water-research.net/index.php/ammonia-in-groundwater-runoff-and-streams
[7] Phạm Hiếu – Võ Văn Thành. 30 tháng 6 năm 2016. “Bộ
trưởng Trần Hồng Hà: ‘Tôi vừa trải qua 84 ngày căng thẳng nặng trĩu’.” VNExpress.http://vnexpress.net/tin-tuc/thoi-su/bo-truong-tran-hong-ha-toi-vua-trai-qua-84-ngay-cang-thang-nang-triu-3428300.html
[8] N.Khánh – H.Nam – H.Thành – N.Văn. 6 tháng 5 năm
2016. “Bộ NN&PTNT có kết quả phân tích mẫu cá chết.” Tiền
Phong.http://www.tienphong.vn/xa-hoi/bo-nnptnt-co-ket-qua-phan-tich-mau-ca-chet-1000865.tpo
[9] Vũ Lan. 1 tháng 7 năm 2016. “Công bố nguyên nhân cá
chết: Hỏi khó, trả lời thẳng.” Đất
Việt. http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/cong-bo-nguyen-nhan-ca-chet-hoi-kho-tra-loi-thang-3312648/
0 nhận xét:
Đăng nhận xét