Những phương tiện di chuyển đã đi vào dĩ vãng - Xe Cyclo

Nguyễn Ngọc Chính

Tôi còn nhớ mãi kỷ niệm sau khi đi học tập cải tạo về, gặp lại một anh bạn hồi xưa cũng dạy tại Trường Sinh ngữ Quân đội Sài Gòn. Gặp nhau giữa thời điêu linh tuy có khổ thật nhưng lại có nhiều chuyện để nói. Tôi hỏi anh bạn lúc này làm gì, anh trả lời tỉnh bơ: “Xô-xích-le!”.

Biết đâu chừng người đạp “xô xích le” là một người đã tốt nghiệp trường…Đại học Cải tạo?

Hình như biết tôi mới từ trại cải tạo ra, chưa bắt kịp loại ngôn ngữ “thời thượng” xuất hiện sau ngày Sài Gòn đổi tên, anh bạn giải thích: “Đạp xe xích lô ấy mà!”. Quả thật đó là lần đầu tiên tôi được nghe đến “Xô-xích-le”, cái tên nghe lạ tai với âm hưởng của tiếng Pháp.

“Xích-lô”, suất xứ từ tiếng Pháp “cyclo”, là một phương tiện giao thông sử dụng sức người, di chuyển trên 3 bánh dùng để chở khách hoặc hàng hóa. Người lái xe cũng vận hành cyclo như một chiếc xe đạp nên còn được gọi là “xích-lô đạp” và sau này được cải tiến với động cơ xe gắn máy để thành “xích-lô máy”.

Cũng áp dụng cách vận hành tương tự như cyclo, còn có xe ba gác với thùng xe đặt ở phía trước để chở đồ đạc cồng kềnh và sau này xe ba gác lại được cải tiến thành xe ba gác máy với động cơ của xe gắn náy.  

Ngược lại với cyclo, ở miền Tây, hay còn gọi là Lục Tỉnh, có loại xe đạp kéo thùng chở khách đằng sau được gọi là xe lôi, rất phổ biến ở các tỉnh miền đồng bằng sông Cửu Long. Dần dà người ta lại dùng xe máy để kéo, cũng tương tự như người anh em là chiếc cyclo máy. 

Xe lôi miền Tây

Chiếc cyclo đầu tiên xuất hiện tại Sài Gòn năm 1938 nhưng mẫu thiết kế lại không do người Việt vẽ kiểu mà lại là “tác phẩm” của một người Pháp. Lịch sử chiếc cyclo lại còn ly kỳ hơn, chiếc cyclo đầu tiên chính thức được nhà cầm quyền bảo hộ cấp phép lưu hành không phải là ở Sài Gòn mà là Phnom Penh, thủ đô của xứ Chùa Tháp trong Đông Dương thuộc Pháp gồm Việt Nam, Cao Miên và Lào.

Cyclo Phnom Penh năm 1938

Xích lô xuất hiện vào khoảng năm 1938 tại Phnom Penh. Chiếc đầu tiên do một người Pháp, dân miền Charente tên là Coupeaud, một người đam mê thể thao vẽ kiểu. Phải vất vả lắm Coupeaud mới vận động Bộ Công chánh công nhận sáng chế và cấp phép lưu hành, sau khi đã tham khảo ý kiến của hai nhà vô địch Tour de France là Georges Speicher và Le Grèves.

Để “tiếp thị” chiếc xe chở khách chạy bằng 3 bánh và người lái ngồi phía sau xe, Coupeaud đã tổ chức một cuộc hành trình “giới thiệu sản phẩm” dài gần 200km từ Phnom Penh đến Sài Gòn do hai người thay phiên nhau đạp xe trong thời gian 17 giờ 23 phút!

Và cyclo đã chinh phục Sài Gòn xưa với 40 chiếc vào năm 1939, nhưng chỉ một năm sau, năm 1940, Sài Gòn đã có khoảng 200 chiếc cyclo chạy trên đường phố.

Cyclo Saigon 1950

Nhìn khái quát, cyclo là sự kết hợp và gắn nối của các ống sắt đủ loại, đủ kích cỡ, từ thanh bảo vệ hành khách ở phía trước đến phần ngồi của người điều khiển phía sau. Hai phần này được nối với nhau bằng một trục nằm dưới gầm xe, phía dưới chỗ ngồi của khách, có tác dụng giúp người lái xe có thể quẹo phải, trái hay đi thẳng về phía trước.

Phần yên xe của người điều khiển cũng là một kết cấu đơn giản với thắng tay nằm ngay phía dưới qua hình thức một chiếc vòng sắt hoặc một thanh ngang để người lái có thể kéo lên mỗi khi muốn giảm tốc độ hoặc dừng xe.

Thắng tay nằm ở ngay dưới chỗ ngồi của người điều khiến

Lái cyclo không phải dễ như mọi người tưởng. Yên xe rất cao nên những người “thiếu thước tấc” rất khó “leo” lên, đó là chưa kể khi leo được lên yên chưa chắc đã đạp được hết vòng nếu chân quá ngắn.

Phần sau của xe được nối với thùng xe bằng một trục thẳng đứng nên khi cua ngặt sẽ khiến xe mất thăng bằng, dễ bị lật. Tuy nhiên, tôi đã có lần được chứng kiến “cao thủ” cyclo biểu diễn chạy xe bằng… 2 bánh. Có nghĩa là nghiêng hẳn một bên xe, và dĩ nhiên là trên xe không có khách. 

Cyclo trước Tòa Đô Chánh (Hình do R. Cauchetier chụp năm 1955)

Khi khách bước lên hoặc xuống xe, người điều khiển phải kềm phần sau vì nếu khách thuộc loại “nặng ký” sẽ khiến đuôi xe chống ngược. Lại nữa, người lái cyclo phải là tay giỏi… “thương lượng” vì khách trước khi lên xe bao giờ cũng kỳ kèo mặc cả. Tùy hoàn cảnh, người lái xe có thể chấp nhận cái giá mà khách trả hay xách xe không kiếm mối khác!  

Chân dung người đạp xích lô cũng muôn hình vạn trạng. Đó có thể là người trên đầu đội chiếc nón lá, quần ống thấp ống cao, lep kẹp đôi dép lộ rõ mười ngón chân cáu bẩn. Buổi trưa nắng gắt bác cyclo tìm một chỗ dưới gốc cây, đánh một giấc ngay trên xe để lấy sức tiếp tục rong ruổi trên đường phố kiếm cơm.  

Giấc ngủ trưa của người đạp cyclo

Có sự phân biệt rõ ràng giữa cyclo Sài Gòn và cyclo Hà Nội. Trong khi cyclo Sài Gòn chỉ ngồi được một người (nếu cần có thể “nhét” thêm một khách nữa) thì cyclo Hà Nội có thể chở được hai người ngồi một cách thoải mái.

Cyclo Sài Gòn là phương tiện chuyên chở bình dân nên trông cũ kỹ với mui xe, hai bên hông và phía trước được che bằng vải bạt khi trời mưa… trong khi cyclo Hà Nội sinh sau đẻ muộn nên được o bế một cách diêm dúa, mui xe làm như cái lọng của vua chúa… thường được dùng để phục vụ khách du lịch.   

Cyclo Hà Nội

Theo sự tiến bộ của khoa học, chiếc cyclo máy được ra đời vào đầu thập niên 1960. Những người đến Sài Gòn lần đầu tiên đều rất thích thú được ngồi trên phương tiện chuyên chở độc đáo này để ngắm nhìn đường phố. Cyclo máy chạy nhanh hơn cyclo đạp và người điều khiển thường là những thanh niên khỏe mạnh trong khi cyclo đạp thường do những người nhiều tuổi hơn điều khiển.

Cyclo máy được lắp ráp ngay tại miền Nam, với những phụ tùng, linh kiện nhập cảng từ Pháp: động cơ cuả hãng xe mô tô Peugeot, loại 125 phân khối, dùng xăng pha nhớt. Đây là loại động cơ 2 thì nên khi nổ máy khói phun mịt mù, tiếng máy của xe cũng thuộc loại gây “ô nhiễm tiếng ồn”.

Cyclo máy Sài Gòn

Cyclo máy ra đời vào thời kỳ chiến tranh leo thang với sự xuất hiện của quân đội đồng minh, nhất là lính Mỹ rất thích phương tiện chuyên chở này. Có người nước ngoài còn nói đi cyclo máy Sài Gòn còn thú vị hơn ngồi xe hơi mui trần “convertible”.

Một anh lính Mỹ viết thư về nhà mô tả chiếc cyclo máy, đại khái như “một con quái vật há mồm, hùng hổ trên đường”… “ngồi cyclo máy tựa như phi thuyền phóng lên mặt trăng”… Tuy nhiên, họ cũng nhìn thấy sự nguy hiểm rình rập khi ngồi trên chiếc cyclo máy chạy nhanh, nếu tai nạn xảy ra, hành khách là người bị nặng nhất còn người lái xe ngồi ở mãi phía sau. 

Lính Mỹ trên chiếc cyclo máy

Chiếc xích-lô cũng đã đi vào điện ảnh với phim Cyclo của đạo diễn người Pháp gốc Việt Trần Anh Hùng qua sự hợp tác của hãng phim Giải Phóng và Salom Films Studio của Hồng Kông. Phim lấy bối cảnh là Sài Gòn xưa, ngoài dàn diễn viên người Việt còn có sự tham gia của ngôi sao điện ảnh Hồng Kông Lương Triều Vĩ.

Phim đã đoạt giải Sư tử vàng tại Liên hoan phim Venise năm 1995 nhưng lại bị cấm chiếu tại Việt Nam. Thời điểm đó, việc phim bị cấm đã gây nên nhiều phản ứng trong nội bộ giới chuyên môn điện ảnh. Đến nay, không ít người cho trong giới cho rằng trường hợp phim Cyclo là "án oan" đối với một tài năng điện ảnh như Trần Anh Hùng.

Nhân vật chính của phim là Xích Lô do Lê Văn Lộc đóng. Anh vốn là một tay lơ xe ở Quảng Ngãi được đạo diễn Trần Anh Hùng vô tình phát hiện. Say phim này, Lộc cho biết anh sẽ đem tiền về quê học nghề lái xe, chứ không dám đóng phim nữa.

Trong phim, nhân vật chính là Xích Lô, một thanh niên chất phác, mồ côi cha mẹ, anh làm nghề lái cyclo kiếm sống tại Sài Gòn. Xích Lô ở trong một căn hộ rách nát với gia đình gồm chị (Trần Nữ Yên Khê), một người em gái đang đi học và ông nội làm nghề vá xe đạp trên phố.

Một hôm, trong lúc đi tiểu tiện ngoài vỉa hè, chiếc xích lô mà Xích Lô mượn của bà Buồn (Như Quỳnh) bị cướp. Trong lúc bế tắc vì nợ nần, anh chấp nhận đi theo băng đảng của bà Buồn và tay tình nhân của bà ta (Lương triều Vĩ) cướp của trả nợ.

Theo băng đảng, Xích Lô phạm nhiều tội ác ghê gớm: cướp của, giết người... Từ đó anh phải sống trong sự dằn vặt và sợ hãi, nhiều lần tính chuyện rút chân khỏi băng đảng nhưng đều thất bại.

Cầm đầu băng đảng này là Nhà Thơ (Lương Triều Vĩ đóng), y là một kẻ gian ác đồng thời là một nhà thơ, là người yêu của chị gái Xích Lô. Y cũng là người dụ dỗ chị gái Xích Lô trở thành gái mại dâm, phục vụ cho nhiều nhân vật bệnh hoạn: một lão già thích xem đàn bà đái (Mạc Can đóng), 1 lão thích sơn móng chân cho đàn bà, 1 thanh niên thích còng tay đàn bà (Lê Tuấn Anh đóng)...

Đêm 30 Tết, trong khi cả thành phố đang nhộn nhịp đón giao thừa, thằng Điên, đứa con trai bị thiểu năng trí tuệ của bà Buồn bị xe cán chết, đồng thời Nhà Thơ cũng tự thiêu với một tâm lý đầy mâu thuẫn. Xích Lô thì dùng súng tự bắn vào mình trong cơn say ma túy.

“Siêu” cyclo

Sau đêm giao thừa, mọi việc trở lại trật tự của nó. Xích Lô khi tỉnh dậy, rời khỏi băng đảng, bà Buồn mất con gần như hóa điên. Anh về với nghề đạp xích lô. Người chị trong lúc đi chùa đã bị mất di ảnh cuối cùng của Nhà Thơ, cũng trở về nhịp sống cũ. Đoạn cuối phim Xích Lô có nhắc đến con mèo, nói rằng: "nó còn đẹp hơn trước lúc nó đi lạc". Phim kết thúc trong bản hợp tấu đàn manđôlin của một lớp tiểu học: Rửa mặt như mèo.

Do Trần Anh Hùng không rành tiếng Việt nên ông đã mời nhà thơ Nguyễn Trung Bình hợp tác trong việc viết lời thoại phim. Nhà thơ này cũng là người sáng tác 3 bài thơ cho Nhà Thơ đọc trong những phút ngẫu hứng. Phần nhạc trong phim do nhạc sĩ Tôn Thất Tiết phụ trách, ông Tiết cũng là người làm nhạc cho Mùi đu đủ xanh. Với phim này ông đã được trao giải thưởng George Delerue 1995 về nhạc phim hay nhất.

Cũng cần nói thêm, phim có sử dụng một số bài hát xưa như Nắng chiều (Lê Trọng Nguyễn, do 2 người cụt chân hát trong quán nhậu), Ru con (dân ca), tên cướp hát trong căn phòng tối trước khi tử hình kẻ thù, Thằng Bờm (dân ca, do bà Buồn hát ru thằng Điên), Làng tôi (Văn Cao, do cô gái điếm), Bắc Kim Thang (dân ca, do học sinh lớp tiểu học hát) và Em ơi Hà Nội phố (Phú Quang, do ca sĩ Thanh Lam hát trong quán nước).

Poster phim “Cyclo”

Báo chí cũng có lần đưa tin “giật gân”: Tổng thống Obama bị ngã cyclo trên đường phố Yogyakarta, Indonesia. Vụ tai nạn đã làm cho Tổng thống bị gãy chân trái và tay phải… Nhưng thật may mắn cho nước Mỹ, đấy không phải là tổng thống thật mà chỉ là bức tượng Barack Obama được làm từ sợi thủy tinh. Bức tượng là tác phẩm của nghệ sĩ Wilman Syahnur sáng tác cho liên hoan văn hóa nghệ thuật Biennale Jogja lần thứ 10 tại thành phố Yogyakarta.

Trên đường đưa bức tượng từ Công viên Văn hóa Yogyakarta đến bảo tàng Quốc gia Jogja bằng xe xích lô, Wilman đã chở bức tượng đi dạo một vòng trên khu phố mà Obama đã sống thời niên thiếu để "ông" chào mọi người.

Theo mạng okezone.com, tai nạn xảy ra khi chiếc xích lô đã bị lật nhào và bức tượng tổng thống Mỹ đã bị rơi xuống đường. Tuy "ngài tổng thống" bị thương nặng như vậy nhưng Wilman cho biết anh sẽ cố “điều trị” lành lặn mọi vết thương cho "Obama” chỉ trong vòng 1-2 ngày.

Hình chụp bức tượng Obama bị lật xe cyclotrên đường phố Yogyakarta, Indonesia

Và để kết thúc bài viết về cyclo, xin kể thêm một chuyện, không biết là nên buồn hay vui. Trên trang ảnh Flickr tôi có post rất nhiều hình chụp các phương tiện giao thông ở Việt Nam, trong đó có cả những chiếc xe cyclo chạy trên đường phố. Tôi nhận được một comment như sau: “Ông này chắc từng làm nghề xích lô, nên mới chụp lắm hình xích lô thế”.

Tôi đoán anh bạn này là người miền Bắc nên trả lời: “Ở miền Nam, một số người sau khi đi học tập cải tạo trở về làm nghề đạp cyclo… Tôi không ở trong trường hợp đó nhưng rất trân trọng những người lao động chân chính. Không nhất thiết đã từng đạp cyclo nên mới chụp nhiều hình cyclo”.

Nguyễn Ngọc Chính

Nguồn: http://chinhhoiuc.blogspot.jp/2013/09/nhung-phuong-tien-di-chuyen-i-vao-di.html