Tại sao hiếm thấy nữ nhạc sĩ đờn cò?

Cô Lan Anh sử dụng cây đờn cò ở Nhạc Viện Sài Gòn.
(Hình: Bộ sưu tập của Ngành Mai)

Ngành Mai

Cây đờn cò là loại đờn kéo có hai dây nên cũng gọi là đờn nhị cầm, là nhạc cụ truyền thống của âm nhạc cổ truyền Việt Nam. Ðờn cò đã có từ lâu đời, nhưng không biết là thời nào, cũng như không rõ xuất xứ từ đâu, từ quốc gia nào. 

Có người nói nó bắt nguồn từ Trung Hoa, Ấn Ðộ... nhưng chỉ nói khơi khơi, chứ không có cơ sở nào hết. Nếu như ai đó có sinh sống ở vùng Chợ Lớn, ắt đã thấy các ban nhạc cổ Triều Châu, Quảng Ðông, họ không có cây đờn cò, mà chỉ sử dụng cây đờn gáo (làm bằng gáo dừa khô). Như vậy thì không thể nói rằng đờn cò xuất xứ từ Trung Hoa. Và Ấn Ðộ cũng thế, ở Sài Gòn có mấy chùa Chà, thỉnh thoảng có lễ hội, hoặc sinh hoạt ca hát ăn uống và nhạc cụ thì thổi kèn làm bằng gỗ hay trái gì đó giống như thổi tù và, đồng thời gõ nhịp trống, chớ đâu ai thấy họ có đờn cò. Do đó người ta có thể tạm kết luận cây đờn cò là nhạc cụ thuần túy của dân tộc Việt Nam, được phổ biến rộng rãi trong nhân gian từ thời xa xưa cho đến bây giờ.

Ðờn cò có một thế đứng vững vàng trong các bộ môn nhạc lễ, hát bội, đờn ca tài tử, và cải lương, đã có mặt trong hầu hết các dàn nhạc nói trên, và giữ một vài trò khá quan trọng, vì nó có thể quán xuyến cho những tình huống xấu, chẳng hạn như một buổi sinh hoạt mà nhạc sĩ mấy cây đờn khác làm reo ngưng đờn, thì cây đờn cò có thể đơn độc giúp cho buổi sinh hoạt được hoàn tất.

Thế nhưng, cây đờn cò lại không được giới nữ chiếu cố, học hỏi để trở thành người nhạc sĩ đờn cò. Tại sao? Trước đây tôi có nói về cây đờn tranh mà giới nữ rất nhiều người học, “hằng hà sa số” nữ nhạc sĩ đờn tranh. Còn cây đờn kìm thì hiện nay trong làng cổ nhạc, cải lương đã có hai cô (một ở Cà Mau và một ở Bình Dương). Như vậy cũng hơn nữ nhạc sĩ đờn cò chẳng có người nào hết. Ở trường Nhạc Viện Sài Gòn, các cô chỉ học cho biết mà thôi, chớ không phải học để trở thành nhạc sĩ đờn cò thành thạo.
Trong cổ nhạc có nhiều loại dây đờn khác nhau để đáp ứng cho làn hơi ca của ca sĩ, bởi có những người ca dây cao nhứt, và có những người ca dây thấp nhứt như: Hò nhứt, hò nhì, hò ba, hò tư và có cả “hò đậy.” Một số nhạc sĩ đã dùng danh từ “hò đậy” để chỉ những dây đờn cao nhứt mà nghệ sĩ Thanh Hải đã ca được. Thanh Hải người gốc ở Bến Cát, Bình Dương, là xứ có nhiều cây cao su, và vài người thuộc giới đờn ca tài tử đã nói rằng Thanh Hải nhờ cao su, nên đã kéo làn hơi ca giãn ra nên ca được dây hò đậy (không biết họ muốn nói nhờ cái gì, chớ không lẽ nhờ... ăn cao su).
Trong trường hợp người ca dây cao, kẻ ca dây thấp, nếu như nhạc sĩ của những cây đờn khác thì phải chỉnh sửa dây đờn nhiều lần cho nhiều giọng ca. Do đó khó mà đờn cho mùi, cho hay nên phần đông các nhạc sĩ đã rất ngại chỉnh dây đờn phiền phức, nhứt là cây lục huyền cầm, tức cây guitar phím lõm mà thời này được coi như cây đờn chánh, thì có một số nhạc sĩ cứ để mặc cho các ca sĩ phải khổ sở, khi phải chạy theo một dây đờn không thích hợp với làn hơi ca riêng biệt của mình. Do đó mà người ca sĩ không diễn đạt được cái hay, cái độc đáo, bởi có người phải ráng gân cổ để ca cao, hoặc có người phải hạ thấp giọng ca, như bị ngăn chận lại thì ca hay thế nào được chớ!
Riêng cây đờn cò thì chỉ lên dây đờn một lần theo chuẩn mực là có thể giải quyết được tất cả, có nghĩa ai ca thế nào thì nhạc sĩ đờn thế đó. Nhạc sĩ Chín Trích là nhạc sĩ đờn cò lão luyện, ông có thể theo được hết các làn hơi ca. Nói rõ hơn người nhạc sĩ đờn cò họ có thể linh động chuyển dây theo các giọng ca thấp cao, và đổi cung hơi ca từ nam sang nữ, từ nữ sang nam hoặc nam nữ ca chung.
Trong Lễ Kỳ Yên ở các đình làng, thiếu cây đờn gì cũng có thể được, nhưng không thể thiếu cây đờn cò, vì nó là nhạc cụ chiến lược cho nhạc lễ. Ban nhạc lễ ở Tòa Thánh Tây Ninh và Thánh Thất Cao Ðài ở các địa phương cũng không hề thiếu cây đờn cò.
Thời thập niên 1930-1940 hầu hết các gánh hát cải lương đều có cây đờn cò đi song song với cây đờn kìm, tức một cây khảy và một cây kéo là chính yếu. Các gánh lớn thì có thêm cây đờn tranh, đờn sến nhưng không thiết yếu, có cũng được mà không có cũng chẳng sao.
Ðầu thập niên 1950, nghệ sĩ Năm Nghĩa bầu gánh Thanh Minh đã đưa cây đờn violon vào thay thế cây đờn cò, theo sự yêu cầu của đệ nhứt danh ca Út Trà Ôn, muốn tiếng violon rao mùi cho ông vô vọng cổ. Bởi vậy khán giả cải lương khi nghe tiếng đờn violon phát ra từ hậu trường sân khấu, thì rạp hát im phăng phắc, bởi khán giả biết rằng Út Trà Ôn sắp vô vọng cổ, nên họ im lặng để thưởng thức làn hơi ca thiên phú của ông. Tuy vậy bầu gánh Năm Nghĩa vẫn giữ nhạc sĩ cây đờn cò, bởi có những bài bản Bắc, Oán hoặc các bản nhỏ mà cây violon không thể thay thế.
Dù rằng cây đờn cò có vai trò quan trọng trong tất cả các dàn nhạc, nhưng từ thập niên 1960 trở về sau người ta ít thấy giới trẻ học đờn cò, mà hình như chỉ còn nhạc lễ Cao Ðài và trường Quốc Gia Âm Nhạc là có người học. Hay là họ cho cây đờn cò là cổ hủ, là lỗi thời chăng? 
Ngành Mai